Bijpraten over Museum Boijmans Van Beuningen
artikel gepubliceerd op Archined, 13 juli 2023
tekst: Robert-Jan de Kort
Op 13 juli 2023 zendt de NPO de documentaire DEPOT – Reflecting Boijmans uit, waarin voormalig museumdirecteur Sjarel Ex en MVRDV architect Winy Maas reflecteren op de totstandkoming van het Depot Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Tien dagen eerder vond er in een volgepakt Arminius een gesprek plaats over de (haperende) verbouwing van het Boijmans, maar de vraag hoe nu verder bleef onbeantwoord.
Het Depot is het spectaculaire antwoord op de zogenoemde bewuste ontwerpfout van het museumgebouw uit 1935, waarin adequate opslagruimte voor de immer uitdijende kunstcollectie ontbrak. Met reden zo blijkt uit de documentaire. Het antwoord leidde tot het vernieuwende gebouwtype waarin de opgeslagen kunstcollectie voor het publiek zichtbaar is.
Filmmaker Sonia Herman Dolz creëerde een gepolijst beeld van dit proces waarin Sjarel Ex en Winy Maas worden neergezet als een eensgezind duo, dat met vooruitziende blik en visie het nieuwe gebouw schiep. Hiermee wordt een parallel getrokken naar 88 jaar geleden toen Dirk Hannema, destijds directeur van het museum, en architect Ad van der Steur met ogenschijnlijk eenzelfde eensgezindheid het uit baksteen opgetrokken museumgebouw met het glazen dak en de sierlijke toren gestalte gaven.
De documentaire start op het moment dat het museum zich opmaakt voor de ingrijpende renovatie. Ex fietst over het verlaten voorplein van het museum, trapt een laatste balletje in Apollo, de glanzende kooi van de Duitse kunstenaar Olaf Nicolai, en dwaalt door steeds leger wordende museumzalen. Tenslotte steekt hij zelf op de plek van ‘het mannetje’ – Manhole van Maurizio Cattelan, een van de bekende kunstwerken van het museum – zijn hoofd door het gat in de vloer.
Met de komst van het Depot is de collectie verdrinking in de lekke kelders of verbranding na een fatale kortsluiting ontkomen, zo wordt de kijker duidelijk gemaakt. Het Depot vormt daarmee een ark van Noach voor kunst. Waar het nieuwe gebouw zich gedurende de documentaire als een ballon vult met kunst, wordt het oude museumgebouw als een leeggeknepen tube achtergelaten.
Eenheid in tegendelen
Boijmans Van Beuningen was een museum zonder depot, nu is er een publiek depot, maar voorlopig geen museum.
Museum en Depot worden door Ex gekarakteriseerd als een eenheid in tegendelen, zoals een opa en een neef: “Ze zijn alle twee even eigenwijs, maar van een andere tijd.” Maas repliceert: “het gebouw [doelend op het Depot, RJdK] is ook een beetje van zichzelf, toch? Het wil niet helemaal Museum Boijmans Van Beuningen zijn, hoewel het zijn grootste speler is.”
De door Ex benoemde typering is treffend. Het is dan ook merkwaardig dat in de documentaire totaal voorbij gegaan wordt aan het feit dat het museum al lang als eenheid in tegenstellingen te typeren valt. Bodon in 1972, Henket in 1991 en Robbrecht en Daem in 2003 voegden immers elk al een eigenwijs bouwdeel aan het gebouw van Van der Steur toe, waarmee het museum ook zonder het Depot al lang die eenheid in tegendelen was.
Hoe nu verder?
Waar de documentaire de vraag “Hoe nu verder met Museum Boijmans Van Beuningen?” opwerpt maar niet bespreekt, stond deze vraag centraal tijdens een groots opgezette debatavond in de Arminiuskerk op maandag 3 juli. Politiek verslaggever Peter Groenendijk van het AD opende de avond met een foto waarop hij het museum bezoekt met zijn achtjarige dochter. Zij vond het oude Boijmans geweldig en vermaakt zich nu met het bezoeken van voetbalwedstrijden van Feyenoord. Straks is ze veertien wanneer het museum volgens de huidige planning heropent.
Daarna volgde een gesprek met de nieuwe hoofdrolspelers. Ex nam eind vorig jaar afscheid van het museum. Nu zetten de nieuwe algemeen directeur Ina Klaassen (voorheen zakelijk directeur naast Ex) en architect Francine Houben (Mecanoo) de lijnen uit. Maar het is niet alleen aan dit duo om de renovatie vorm te geven, getuige de aanwezigheid van twee wethouders die namens de gemeente (eigenaar van de gebouwen en collectie) het woord voerden: Maarten Struijvenberg (Leefbaar Rotterdam) als de strenge penningmeester en Said Kasmi (D66) als de hoeder van cultuur.
Aan de bijeenkomst in Arminius waren roerige maanden voorafgegaan. Zo werd in april het ontwerpproces stil gelegd, kregen de Bodon-vleugel en het paviljoen van Henket de monumentenstatus, en stelde de gemeente Rotterdam restauratiearchitect André van Stigt aan als supervisor voor het gehele bouwproject. Genoeg voer voor gesprek.
Terug naar de tekentafel
Het ambitieuze ontwerp waarmee Houbens bureau Mecanoo in 2020 de architectenselectie won, werd in drie jaar tijd stap voor stap uitgekleed. Toen ondanks de doorgevoerde versoberingen bleek dat het plan nog altijd niet te realiseren was binnen het budget van 223 miljoen euro, besloot wethouder Struijvenberg het proces stil te leggen.
Weer terug naar de tekentafel dus. Houben stipte aan dat het wel dezelfde tekentafel is en ook de uitgangspunten blijven hetzelfde: het museum mag geen burcht meer zijn waar bezoekers als in een doolhof verdwalen. Het moet een uitnodigende entree en optimale routing hebben, de relatie met de achterliggende tuin moet worden hersteld, én de logistieke problemen moeten opgelost zijn.
Houben benadrukte dat dit een uiterst complexe opgave is waarin het in ere herstellen van de bouwdelen van Van der Steur en Bodon voorop staat. Het liefst ‘amoveren’ (een lief woord voor slopen) Houben en Klaassen de twee jongste aanbouwen door Henket en Robbrecht en Daem, maar beide architecten kwamen hiertegen in verweer. Terwijl Robbrecht en Daem een rechtzaak hebben aangespannen, zorgde een lobby van het Cuypersgenootschap zeer recentelijk ervoor dat het paviljoen van Henket promoveerde van sloopobject tot Rijksmonument.
Houben en Klaassen houden vooralsnog vast aan het slopen van het bouwdeel van Robbrecht en Daem, omdat dit volgens Houben de enige juiste keuze is om het bouwdeel van Bodon te herstellen. Het beschermen van het paviljoen van Henket zet een flinke streep door het plan om de relatie tussen het bouwdeel van Van der Steur en de aangrenzende tuin te herstellen.
Tot slot zorgen ook de logistieke afwikkelingen voor hoofdpijn. Waar dit eerst voorzien was via een doorsteek vanaf de Westersingel, werd de toegang voor vrachtwagens in het meest recente plan verlegd naar de verre Westzeedijk. Om dit aan het zicht te onttrekken, zou een dure tunnel of een half verdiepte rijbaan dwars door het drassige park gegraven moeten worden aangelegd. Op dit moment beschouwen Klaassen en Houben dit als de enige denkbare optie, maar wel één die op veel weerstand kan rekenen bijvoorbeeld door de aantasting van het park en het hoge prijskaartje.
Supervisor
Door de toekenning van de monumentenstatus aan de twee bouwdelen verandert de opgave steeds meer in een restauratieopgave, waarbij behoud en herstel en minder om wegbreken en toevoegen. Om dit aspect goed te bewaken stelde de gemeente restauratieachitect André van Stigt aan als supervisor. Van Stigt heeft een gedegen ervaring als het gaat om het restauratie, renovatie en revitalisatie van historische en monumentale panden.
Helaas was Van Stigt niet aanwezig tijdens de debatavond. Houben en Klaassen deden zijn inbreng af als een aanvulling aan de kant van de gemeente Rotterdam, omdat specialistische expertise op vlak van monumentenzorg bij de gemeente ontbreekt. Houben voegde eraan toe dat hij in geen geval aan de tekentafel mag plaatsnemen.
Wethouder Struijvenberg werd bevraagd over de kosten van de renovatie. Hij houdt voorlopig de hand op de knip en stuurt aan op het beschikbare budget van 223 miljoen euro. Met een extra rijksmonument in het ensemble en een lange tunnel is de complexiteit van de opgave toegenomen. Het is niet aannemelijk dat er na een nieuw ontwerptraject een plan ligt dat wel in het budget past.
Struijvenberg werd gevraagd hoe hij zal handelen als blijkt dat er – wederom – geld bij moet, vanuit de gemeente dan wel van een externe geldschieter. Na wat omtrekkende bewegingen antwoordde de wethouder dat hij, als er een goed onderbouwde budgetoverschrijding is, deze kwestie aan de gemeenteraad zal voorleggen. Er worden voortdurend gesprekken gevoerd met externe geldschieters die niet bij naam worden genoemd, aldus Struijvenberg.
Na enkele vragen uit de zaal, eindigde de avond voordat er ook maar een begin was gemaakt met het formuleren van een antwoord op de vraag: Hoe nu verder met het Boijmans? Alles opgeteld kan volgens mij vooral geconcludeerd worden dat het niet reëel is om te verwachten dat het plan begin volgend jaar binnen het budget past en dat het onduidelijk is of heropening in 2029 haalbaar is. De onderlinge dynamiek tussen de hoofdrolspelers viel ook op: niet de gepolijste eensgezindheid zoals bij Ex en Maas, maar spelers die weliswaar ongeveer hetzelfde doel hebben, maar die desondanks toch verdeeld lijken te zijn.
Hoe nu verder met het Boijmans?
13 juli 2023 lijkt mij het aangewezen moment om te starten met opnames voor een nieuwe documentaire over het museum. De betrokkenen kunnen gevolgd worden bij alle onverwachte wendingen die het proces ongetwijfeld nog staat te wachten. We zullen getuige zijn van de worsteling met het paviljoen van Henket, een gebouwdeel dat Houben en Klaassen er eigenlijk liever niet bij willen hebben. We gaan wethouders zien die praten met geldschieters, en wie weet maken we kennis met een mysterieuze geldschieter die een groot fan van Robbrecht en Daem blijkt te zijn en in ruil voor tientallen miljoenen alleen eist dat dit gebouwdeel intact blijft. Niet amoveren maar omarmen dus, waarna de betrokkenen gedwongen worden om de bestaande eigenaardigheden van alle bouwdelen te benutten en daarbinnen op zoek te gaan naar oplossingen.
Wellicht gaan we zien dat Van Stigts rol steeds groter wordt en die van Houben steeds kleiner. Dat het perspectief zal verschuiven van de museumdirecteur en haar architect naar de eigenwijze bouwdelen en hún architect.Mogelijk zijn we getuige van een toevallige herontdekking van de eerdere plannen om het museum ondergronds met het Depot te verbinden zodat dit het ei van Columbus voor de logistiek blijkt, waarna er geld overblijft voor een blinkende nieuwe Houben-vleugel in het park.
En als er van deze documentaire steeds een aflevering per jaar wordt uitgezonden, zullen de kijkers, inclusief de jongsten, worden meegenomen in het complexe proces en steeds meer begrip en waardering krijgen voor de eenheid in tegendelen die het museum nu eenmaal is; geen duo zoals opa en neef, maar een samengestelde familie met opa, zoon, neef, geadopteerd zusje, moeder, achteroom, het zwarte schaap, enzovoorts, enzovoorts. Zo blijft het museum ook onderdeel van het collectieve geheugen tot aan het moment van heropening.
De titel kan dan worden: Museum Boijmans Van Beuningen: eeuwige eenheid in tegendelen. De documentaire zal over de hele wereld worden uitgezonden waarna Boijmans wordt overspoeld door zowel Nederlandse als internationale kunstliefhebbers die allemaal verdwalen in de gebouwen. Ik kijk er nu al naar uit om dat museum met mijn dan puberende zonen te bezoeken.
Bekijk de documentaire ‘DEPOT - Reflecting Boijmans’
Beelden:
1. Sjarel Ex in mangat / Screenshot uit documentaire DEPOT – Reflecting Boijmans
2. Tekening vogelvlucht / Archined